MENI
  2. Publikacije

20 godina stabilnosti platnih sistema Centralne Banke Bosne i Hercegovine

5.1.2021

Dana 5. januara 2021. godine se navršava 20 godina stabilnog funkcionisanja platnih sistema Centralne banke Bosne i Hercegovine (CBBiH). Stabilno funkcionisanje platnih sistema podrazumijeva značajan doprinos finansijskoj stabilnosti u Bosni i Hercegovini, te su isti u proteklom periodu uspješno odgovorili zadacima i obavezama CBBiH kada su u pitanju zakonske osnove i obaveze iz ovog segmenta.

Proces uspostave platnih sistema CBBiH je podrazumijevao potpunu transformaciju obavljanja unutrašnjeg platnog prometa u Bosni i Hercegovini.

Platni promet je do perioda reforme i transformacije bio u nadležnosti Zavoda za platni promet (ZPP), Zavoda za platni promet (ZAP) i Službe platnog prometa (SPP).

Konsenzusom svih relevantnih institucija u Bosni i Hercegovini, odlučeno je da se izvrši reforma platnog prometa u cilju povećanja konkurentnosti, efikasnosti, brzine obavljanja transakcija i smanjenju troškova. Reforma je podrazumijevala da nosioci platnog prometa umjesto zavoda budu banke s dozvolama za obavljanja poslova platnog prometa i CBBiH, koje ujedno postaju učesnice u platnim sistemima. CBBiH je imala zadatak da uspostavi platne i obračunske sisteme koji će omogućavati tok transakcija. Zakonska osnova i obaveza CBBiH u uspostavi platnih sistema se ogleda u članu 2. stav (3) tačka c) i 7. stav (1) tačka b) Zakona o CBBiH («Službeni glasnik BiH››, broj 1/97, 29/02, 08/03, 13/03, 14/03, 9/05, 76/06 i 32/07).

CBBiH je pripremila projektni plan transformacije. Uzimajući u obzir kratak rok implementacije projekta u smislu uspostave platnih sistema i prenosa platnog prometa u banke, neminovan je bio odabir strategije tzv. „naglog prelaska na novi sistem”, a kako bi bio ispoštovan projektni plan. Ovakav odabir strategije prate mnogi rizici, ali je kratak period implementacije bio ključna odrednica odabira iste u odnosu na strategiju tranzicijskog prelaza, a koja je potencijalno mogla usporiti prelaz na novi sistem.

Posebno su bili važni preduslovi koje je morala ostvariti CBBiH na uvođenju sistema žirokliringa i BPRV sistema, a to su:

  • Izrada propisa koji će regulisati rad sistema, odgovornosti učesnika i CBBiH kao vlasnika sistema,
  • Stvaranje tehničkih preduslova za implementaciju i
  • Priprema svih neophodnih radnji obuke i testiranja kada su u pitanju svi učesnici.

Shodno projektnom planu i utvrđenim prioritetima za uspostavljanje i rad sistema, izvršene su sljedeće radnje za sisteme žirokliring i BPRV:

  1. Donijeta su operativna pravila kako za BPRV sistem, tako i za žirokliring sistem;
  2. Obavljeno je učlanjenje u SWIFT, što predstavlja preduslov za funkcionisanje BPRV sistema;
  3. Razvijena je bankarska i telekomunikacijska mreža za žirokliring, te izvršena instalacija opreme za žirokliring i potrebnog softvera kako za potrebe CBBiH i za potrebe banaka;
  4. Izvršena je edukacija osoblja svih banaka, a kako bi se upoznali s načinom rada sistema;
  5. Obavljena su interna testiranja, kao i testiranja banaka za rad sa sistemima.

Uporedo s aktivnostima CBBiH, donesene su i potrebne zakonske izmjene relevantnih institucija, a koje su predstavljale formalne pretpostavke nužne za implementaciju reforme.

Nabavka kompletne infrastrukture neophodne za funkcionisanje platnih sistema je finansirana od strane USAID-a, koji je bio jedan od ključnih partnera reformi.

Kao rezultat dobro planiranih i realizovanih pripremnih radnji i stalne koordinacije svih učesnika u procesu, 5. januara 2001. godine je otpočeo produkcioni rad reformisanog sistema.

Od tog dana uspješno i stabilno funkcionišu platni sistemi CBBiH, a to su sistem bruto poravnanja u realnom vremenu, (skraćeno BPRV sistem) i žirokliring sistem.

Način rada i pravila oba sistema su definisani Operativnim pravilima koje donosi Upravno vijeće CBBiH i koji se objavljuju u Službenim glasnicima / novinama i na internet stranici CBBiH te drugim aktima koji se donose na osnovu Operativnih pravila.

BPRV sistem

BPRV sistem je sistem preko kojeg se vrši poravnanje platnih naloga između učesnika po bruto principu u realnom vremenu tj. transakcije koje idu putem BPRV-a se izvršavaju odmah. Ovo je sistem preko kojeg se vrše plaćanja iznosa preko KM 10.000,00, a za manje iznose je opcionalan. Sistem je u funkciji svakog radnog dana od 08:00 do 16:00 sati. BPRV sistem koristi SWIFT komunikacijsku mrežu te samim tim i SWIFT formate poruka za plaćanje, i to: MT102, MT103, MT202 i MT205.

U sistemu BPRV se vrši poravnanje neto pozicija učesnika žirokliringa, te se vrši poravnanje transakcija drugih pravnih lica koji su u funkciji obračunskih agenata, kao što su npr. operatori kartičnog poslovanja (trenutno jedan operator kartičnog poslovanja – BamCard).

U operativnim pravilima za BPRV u dijelu Izvršenje platnog naloga stoji „Platni nalozi su nakon izvršenja u sistemu BPRV-a konačni i neopozivi.“ Također, u operativnim pravilima za BPRV stoji da su učesnici u BPRV sistemu odgovorni za obezbjeđenje pokrića na računu za poravnanje. Platni nalozi će biti poravnati ukoliko je na računu za poravnanje obezbijeđeno pokriće. Ukoliko pokriće nije obezbjeđeno, platni nalozi će se razvrstati i izvršiti prema prioritetu. Ukoliko učesnik ne obezbijedi dovoljno sredstava na svom računu za poravnanje do kraja dana, nalog će stornirati CBBiH.

Temeljni dio BPRV sistema je CAS (engl. Central Accounting System), u kome se nalaze računi za poravnanje banaka članica unutrašnjeg platnog prometa i gdje se vrši poravnanje platnih naloga.

Globalna shema BPRV sistema

 

U sistem je ugrađen SWIFT Y FIN Copy kao jedan od mogućih načina toka finansijske poruke od pošiljaoca do primaoca, uključujući i poravnanje u CBBiH. U praksi Y FIN Copy mode znači da poruka pošiljaoca, koju je naslovio direktno na primaoca, na svom putu dolazi u CBBiH gdje se u navedenom Y-Copy iskopira dio poruke bitan za poravnanje i odlazi u CAS gdje automatski zaduži račun pošiljaoca, a odobri račun primaoca, ukoliko na računu pošiljaoca ima dovoljno sredstava. Kada se ova operacija obavi, sistem generiše novu poruku koja se vraća u Y-Copy i dozvoljava originalnoj poruci da nastavi put do krajnjeg odredišta – banke primaoca. Ova banka, kada primi poruku od banke pošiljaoca, promptno može sredstva odobriti klijentu, jer je dobijanjem poruke automatski i dobila sredstva na svoj račun za poravnanje u CAS.

Žirokliring sistem

Žirokliring sistem je sistem međubankarskog kliringa za transakcije u iznosu manjem ili jednakom 10.000,00 konvertibilnih maraka. Kliring platnih naloga svih učesnika žirokliringa izvršava se utvrđivanjem neto pozicije svakog pojedinačnog učesnika za svaki klirinški ciklus. CBBiH je od početka funkcionisanja sistema povećavala broj klirinških ciklusa u toku dana, a sve u cilju bržeg i efikasnijeg protoka novčanih sredstava (aktuelna su četiri klirinška ciklusa u toku dana). U Bosni i Hercegovini se koristi decentralizovana mreža žirokliringa, te postoje tri žirokliring područja / brancha (žirokliring Glavne jedinice Sarajevo – Žirokliring branch Sarajevo, žirokliring Glavne banke RS CBBiH – Žirokliring branch Banja Luka i žirokliring Glavne jedinice Mostar – Žirokliring branch Mostar) te centralni žirokliring – Žirokliring centar koji se nalazi u Centralnom uredu CBBiH.

Prepoznavajući trendove i usklađujući se sa evropskim standardima, žirokliring sistem je u 2019. godini usklađen s načinom rada u EU, tj. isti je usklađen sa SEPA standardom. To znači da se u žirokliringu koristi SEPA format poruka, a koji je u skladu s ISO 20022 i verzijom Rulebooka Evropskog platnog vijeća, koju kao aktuelnu za interna kreditna plaćanja odredi CBBiH i o tome obavijesti učesnike.

Na taj način je stvorena pretpostavka brže integracije platnih sistema CBBiH i učesnika u EU tokove.

U prethodnim godinama rada ovih sistema nije se desilo da se platni promet nije mogao obaviti preko platnih sistema CBBiH u danima kada je to predviđeno. Kako bi obezbijedila da su sistemi dostupni i funkcionalni, CBBiH ima pripremljene planove za vanredne okolnosti te posjeduje i funkcionalne dislocirane sisteme na udaljenoj lokaciji (DR lokacija) u Glavnoj banci Republike Srpske Centralne banke Bosne i Hercegovine (GBRS CBBiH) u Banjoj Luci.

I u periodima stanja prirodne nesreće, kao što su poplave 2014. godine i tekuće pandemije, CBBiH je uspješno odgovorila svim zadacima kada je u pitanju stabilno funkcionisanje sistema te su kroz iste izvršene sve transakcije u toku radnog vremena sistema.

Pregled broja i vrijednosti transakcija koje su se realizovale preko platnih sistema CBBiH u proteklih 20 godina je kako slijedi: 

CBBiH je pored uspostave platnih sistema aktivno doprinosila jačanju finansijske stabilnosti i ispunjavanju zakonom propisanih obaveza te je uspostavila:

1. REGISTRE CBBiH

  • Jedinstveni registar računa poslovnih subjekata u Bosni i Hercegovini i
  • Centralni registar kredita poslovnih subjekata i fizičkih lica u Bosni i Hercegovini

2. SISTEM KLIRINGA MEĐUNARODNIH PLAĆANJA

3. ELEKTRONSKO MEĐUBANKARSKO TRŽIŠTE NOVCA

 

REGISTRI CENTRALNE BANKE BOSNE I HERCEGOVINE 

Jedinstveni registar računa poslovnih subjekata u Bosni i Hercegovini

Prepoznajući zakonske obaveze i ovlaštenja koja ima, CBBiH u cilju potpomaganja rada platnih sistema, kao i drugih zakonom definisanih obaveza i ovlaštenja uspostavlja Jedinstveni registar računa poslovnih subjekata u Bosni i Hercegovini. Isti je utemeljen na osnovu člana 2. stav (3) tačka c), člana 7. stav (1) tačka b) i člana 70. Zakona o CBBiH („Službeni glasnik BiH“, 1/97, 29/02, 08/03, 13/03, 14/03, 9/05, 76/06 i 32/07).

Jedinstveni registar računa poslovnih subjekata u Bosni i Hercegovini sadrži račune poslovnih subjekata u Bosni i Hercegovini koji platni promet u Bosni i Hercegovini obavljaju preko računa otvorenih u komercijalnoj banci i računa u CBBiH. Pod poslovnim subjektima čiji se računi vode u Registru podrazumijevaju se: institucije, organi uprave, jedinice lokalne samouprave, drugi oblici organizovanja čije je osnivanje registrovano kod nadležnog organa ili osnovano zakonom, pravna lica ili dijelovi pravnih lica, privredna društva, javna preduzeća, banke i druge finansijske organizacije, udruženja, fizička lica koja samostalno obavljaju registrovanu poslovnu djelatnost i drugi poslovni subjekti kojima je dodijeljen jedinstveni identifikacioni broj (JIB).

Registar računa je prvobitno sadržavao samo transakcijske račune poslovnih subjekata. Dogradnjom registra računa na novu platformu 2019. godine, isti sadrži sve račune poslovnih subjekata. Također, CBBiH je omogućila da se ažuriranje poslanih podataka od strane banaka vrši u realnom vremenu. Registar osim što potpomaže rad platnih sistema je od pomoći komercijalnim bankama, poreznim upravama, policiji i ostalim nivoima vlasti prilikom otkrivanja finansijskih struktura i transakcija koje kompanije i pojedinci mogu iskoristiti na nezakonit način, kao što su izbjegavanje plaćanja poreza i pranje novca, kao i ostalih radnji koji su u suprotnosti sa zakonima u Bosni i Hercegovini. Također, registar daje uvid u informacije svim pravnim i fizičkim licima koji naplatu svojih potraživanja vrše prinudnim putem preko ovlaštenih institucija.

Podacima iz Registra se može pristupiti:

  1. Direktnim uvidom putem interneta i
  2. U formi pojedinačnih izvještaja.

Shodno Odluci o Jedinstvenom registru računa poslovnih subjekata u Bosni i Hercegovini, besplatan direktan uvid u podatke iz Registra putem interneta imaju: CBBiH, entitetske Agencije za bankarstvo, institucije, organi uprave, jedinice lokalne samouprave, banke i korisnici kojima je CBBiH na osnovu pisanog zahtjeva izdala odobrenje.

Centralni registar kredita poslovnih subjekata i fizičkih lica u Bosni i Hercegovini

U cilju jačanja finansijske stabilnosti u Bosni i Hercegovini, te prepoznajući zakonske obaveze i ovlaštenja koja ima, CBBiH uspostavlja Centralni registar kredita poslovnih subjekata i fizičkih lica u Bosni i Hercegovini. Isti je utemeljen na osnovu člana 2. stav (3) tačka i), članom 7. stav (1) tačka b) te članova 59. i 70. Zakona o CBBiH („Službeni glasnik BiH“, 1/97, 29/02, 13/03, 14/03, 9/05, 76/06 i 32/07) i člana 6. stav (1) tačke a) i d) Zakona o zaštiti ličnih podataka („Službeni glasnik BiH“, 49/06, 76/11 i 89/11).

Centralni registar kredita poslovnih subjekata i fizičkih lica u Bosni i Hercegovini je jedinstvena baza podataka o kreditnim i drugim zaduženjima poslovnih subjekata i fizičkih lica. Podaci koje sadrži su od izuzetnog značaja kako učesnicima prilikom izrade analiza boniteta i monitoringa, entitetskim agencijama za bankarstvo i CBBiH za izrade analiza, tako i sudovima, tužilaštvima, pravobranilaštvima, organima unutrašnjih poslova i policijskim agencijama za obavljanje poslova iz njihove nadležnosti utvrđene zakonom. CBBiH je dogradnjom registra 2019. omogućila da se ažuriranje poslanih podataka od strane banaka vrši u realnom vremenu.

Način rada i pravila vezano za registre CBBiH su definisani Odlukama koje donosi Upravno vijeće CBBiH i koje se objavljuju u Službenim glasnicima / novinama i na internet stranici CBBiH.

SISTEM KLIRINGA MEĐUNARODNIH PLAĆANJA

CBBiH i Narodna banka Srbije su zaključile Sporazum o kliringu međunarodnih plaćanja 2007. godine, na osnovu kojeg je uspostavljen sistem kliringa međunarodnih plaćanja između Bosne i Hercegovine i Republike Srbije. Sistem omogućava efikasan, brz i jeftin platni promet između fizičkih i pravnih lica. U sistemu kliringa međunarodnih plaćanja trenutno učestvuje šest banaka iz Bosne i Hercegovine.

ELEKTRONSKO MEĐUBANKARSKO TRŽIŠTE NOVCA

Prepoznavajući potrebe tržišta, CBBiH uvodi i elektronsko međubankarsko tržište novca koje u sebi sadrži tri platforme za trgovinu u realnom vremenu između komercijalnih banaka, i to: trgovinu depozitima u KM, trgovinu deviznim sredstvima i trgovinu gotovim novcem. Platforma elektronskog međubankarskog tržišta novca se koristi i za poslove kupovine i prodaje KM te najave transporta gotovog novca između komercijalnih banaka i CBBiH.

 

Kao i do sada, CBBiH će i u budućnosti kontinuirano raditi da postojeće sisteme održi stabilnim i sigurnim, da prati trendove, da se usklađuje s novim evropskim standardima kada su u pitanju principi rada i nove usluge te da doprinosi finansijskoj stabilnosti u Bosni i Hercegovini.